Zuidfront Holland - Mei 1940

• 
  

  • ---

  • Proloog
  • 3.3: Maar eerst dit ...

  • ---

  • Nederlandse leger
  • 3.6: Het Nederlandse leger: staat, status en overzicht
  • 3.7: De staat van de verdediging van het zuidfront
  • 3.8: Spionage
  • 3.9: De personele bezetting van het zuidfront Vesting Holland
  • 3.10: Dispositief en kaderlijst mei 1940

  • ---

  • Duitse leger
  • 3.13: De personele sterkte van de Duitse aanvaller
  • 3.14: De Luchtlandingstroepen
  • 3.15: Duits dispositief Fall Gelb

  • ---

  • Bondgenoten
  • 3.18: De Fransen
  • 3.19: De Belgen
  • 3.20: Het Britse detachement

  • ---

  • Verhoudingen en vergelijken
  • 3.23: Algemene sterkteverhoudingen

Dispositief en kaderlijst mei 1940

Inleiding

Het Nederlandse veld- en vestingleger lag verspreid over het gehele Nederlandse grondgebied, toen men zich (al dan niet bewust) op 9 mei 1940 opmaakte voor het weerstaan van de Duitse invasie, die formeel op 10 mei 1940 om 0355 uur zou aanvangen.

In dit hoofdstuk wordt het gehele dispositief (=opstellingslocatie) van het Nederlandse leger getoond, met uitzondering van depoteenheden en kleine specialistische eenheden. Daarbij wordt een kaderlijst gegeven voor de belangrijkste hoofdkwartieren (staven), grootste legeronderdelen en de infanterie, cavalerie en artillerie eenheden. Deze kaderlijsten zijn beperkt tot de middelhoge niveau's, wat inhoudt dat (normaliter) niet onder bataljons- of afdelingsniveau wordt gespecificeerd.

Gebruikte afkortingen

De in de tekst gebruikte afkortingen worden hieronder verklaard:

• AA = Afdeling Artillerie
• AHK = Algemeen Hoofdkwartier
• Brig = Brigade
• Btl = Bataljon
• C-Lvd = Commandant Luchtverdediging
• CV = Commandant Veldleger
• C-VH = Commandant Vesting Holland
• CZ = Commandant in Zeeland
• Dep = Depot
• Div = Divisie
• Esk = Eskadron
• GB = Grensbataljon
• GBGr= Grensbataljon Grenadiers
• GBJ = Grensbataljon Jagers
• Gr = Groep
• hw = hoofdweerstand
• LK = Legerkorps
• ML = Militaire Luchtvaart(afdeling)
• MARN = Mariniers
• OLZ = Opperbevelhebber der Land- en Zeestrijdkrachten (NL)
• Paw = pantserwagen
• Pdarts = Paardenarts
• RA = Regiment Artillerie
• Res GC = Reserve Grenscompagnie
• RHM = Regiment Huzaren Motorrijders
• RI = Regiment Infanterie
• RW = Regiment Wielrijders
• sc = Sectie (=Peloton)
• TBZL = Territoriaal Bevelhebber Zuid-Limburg
• TBB = Territoriaal Bevelhebber Noord-Brabant (ook wel: TBNBr)
• TBF = Territoriaal Bevelhebber Friesland
• TBO = Territoriaal Bevelhebber Overijssel
• Vlb = Vliegbasis
• vp = voorposten
• wd = waarnemend
• ZM = Zeemacht (marine)

De afkortingen voor rang- en overige persoonlijke aanduidingen, die hieronder worden gebruikt, hebben de navolgende betekenis:

• Dir OvG = Dirigerend Officier van Gezondheid (hoofdofficier)
• Gen Maj = Generaal-majoor
• GS = (der) Generale Staf (afgeronde Hogere Krijgschool)
• Jhr = Jonkheer
• Kapt = Kapitein
• Kltz = Kapitein luitenant ter zee (marine)
• KMR = Koninkijke Marine Reserve
• KNIL = Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger
• Kol = Kolonel
• Ktz = Kapitein ter zee (marine)
• Lt = Luitenant
• Lt Gen = Luitenant-generaal
• Lt Kol = Luitenant-kolonel
• Ltz = Luitenant ter zee (marine)
• Maj = Majoor
• OvG = Officier van Gezondheid (subaltern)
• Res = Reserve
• Ritm = Ritmeester (cavalerie equivalent van kapitein)
• Sbn = Schout-bij-nacht (marine)
• SD = Speciale Dienst
• tijd = tijdelijk
• tit = titulair (niet werkelijk)

Eventueel overig aangewend jargon wordt in de tabellen geduid in de kolom 'bijzonderheden'.

Staven en hoofdkwartieren

Hieronder de drie belangrijkste hoofdkwartieren en hun staven. Het gaat om achtereenvolgens het Algemeen Hoofdkwartier in Den Haag, het Hoofdkwartier Vesting Holland in Den Haag en het Hoofdkwartier Veldleger in Zeist.

Het Korps Politietroepen

Over het korps politietroepen is vaak veel verwarring. Men rekent hen regelmatig tot de Marechaussee, waaronder de politietroepen organisatorisch overigens tot 1935 ook vielen. Mede met het oog op de onderscheidelijke taak, met name de vanaf 1936 expliciete taak voor de politietroepen binnen de zgn. 'Strategische Beveiliging' (SB), werd het Korps in 1935 zelfstandig. Het had - als men het goed en kort zou willen omschrijven - 'politionele gevechts- en beveiligingstaken'. Daarom hieronder een indeling op hoofdlijnen met kaderleden.

De sterkte van het Korps lag rond de 1.600 beroepsmilitairen en ca. 400 dienstplichtigen. Op een enkele uitzondering na, waren de dienstplichtigen met (overwegend) beroepskader in de 5e, 6e en 7e Compagnie geconcentreerd. Beroepsmilitairen waren gewoonlijk allen in de rang van korporaal of hoger actief. Beroepssoldaten kende het korps niet. De soldaten die men alsnog aantreft, waren hetzij recruut, hetzij dienstplichtig en behorende tot een der ordecompagni n in de grote steden.

De eerste vier compagnie n waren beperkt van grootte. Gemiddeld 100-120 man. Veel politietroepen waren elders in het land in kleine detachementen ondergebracht. Dat waren eenheden die bij brigades en territoriale hoofdkwartieren waren ingedeeld, maar vooral groepen die de Strategische Beveiliging langs de IJssel, Maas, Maas-Waalkanaal en Hollands Diep tot taak hadden. Zij bemanden de rivierkazematten (meestal m.u.v. de zware mitrailleur) en waren verantwoordelijk voor de vernielingstaken.

Stellingen en territoriaal commando's

De belangrijkste stellingen en alle territoriale c.q. regionale commando's worden hieronder opgesomd, samen met de meest voorname stafposities.

Legerkorpsen, divisies en brigades

Hieronder worden de hoogste functies weergegeven in de Veldleger infanterie eenheden van legerkorpsniveau tot en met brigadeniveau. De eveneens deels onder het Veldleger te scharen territoriale organisaties zijn hierboven reeds beschreven en worden vanzelfsprekend niet herhaald.

Infanterie

In de tabel hieronder de positie van alle bataljons van het Nederlandse veld- en vestingleger op 10 mei 1940 0355 uur.

Grenseenheden

Alle actieve Grensbataljons en Reserve Grens Compagnie n met hun posities op 10 mei 1940 0355 uur, staan in onderstaand overzicht.

Cavalerie

In de tabel hieronder de positie van de grootste eenheden der cavalerie en de huzaren motorrijders - en hun commandanten - op 10 mei 1940.

De eerste vier regimenten 1.RH t/m 4.RH bestonden uit ieder een staf, twee eskadrons te paard (4 x li mi), vier eskadrons op rijwiel (12 x limi), een (zware) mitrailleur eskadron (12 x zw mitr met zijspanmotor), een eskadron pantserafweergeschut (4 x 4,7 cm PAG B hler, 6 x 2 cm geweer tegen pantser), een sectie mortieren van 8 cm en een peloton pantserwagens. Deze laatste, welke elk uit drie DAF M.39 Pantrado met een 3,7 cm kanon en drie li.mi. bewapening zouden hebben moeten bestaan, waren nog niet operationeel. Ook waren de meeste geweren tegen pantser nog niet operationeel uitgereikt. Het vijfde regiment huzaren bestond slechts uit een staf, vier eskadrons te paard, een (zware) mitrailleur eskadron te paard (12 x zw mitr) en een batterij met acht stukken bereden 6-veld (5,7 cm licht geschut).

De beide regimenten huzaren motorrijders behoorden tot de Lichte Divisie en waren nog niet op organieke sterkte. Met name 2.RHM was onder sterkte. Organiek bestonden ze uit een staf, drie eskadrons huzaren-motorrijders (9 x li mi), een mitrailleureskadron (12 zw mi op zijspanmotoren), een eskadron pantserafweergeschut (4 x 4,7 cm PAG B hler, 6 x 2 cm geweer tegen pantser) en een sectie mortieren van 8 cm. Ook hier ontbraken de geweren tegen pantser. Belangrijker was dat 2.RHM nog pas op de helft van haar organieke sterkte was. 1.RHM werd in april 1940 uit de Lichte Divisie gelicht en naar de Vesting Holland overgebracht als strategische reserve voor de residentie.

Het 1e Eskadron Pantserwagens bestond uit 12 Landsverk L-181 (M.36) zes-wiels pantserwagens (vijf man crew) met een Landsverk L-180 commandowagen (zonder hoofdwapen). Elk van de vier pelotons pantserwagens had naast de drie gevechtswagens, een ca. 10 man sterke staf (vrachtauto, twee motoren) en een 22 man sterke motormitrailleurgroep op elf motoren en met twee lichte mitrailleurs. Twee pelotons van 1.Esk.Paw waren in april 1940 uit de bewapening van de Lichte Divisie genomen en gestationeerd op vliegbasis Ypenburg. De andere twee waren op Schiphol gestationeerd. Het 2e Eskadron Pantserwagens beschikte over 12 Landsverk L-180 (M.38) zes wiels pantserwagens en een commandowagen. Overigens een gelijke indeling als het 1e Eskadron. De 24 gevechtspantserwagens hadden allen een zeer capabel 3,7 cm Bofors antitank kanon in de (volledig draaibare) toren, twee voorwaarts en n achterwaarts vurende lichte mitrailleur (cavalerie) Lewis 7,9 mm. De beide commandowagens type M.38 hadden een houten kanon (afleiding) en drie mitrailleurs. De Landsverk pantserwagens waren voorzien van 9 mm dik, licht gehoekt pantser aan voorzijde en rond pantser op de toren. Andere delen van de wagens waren dunner gepantserd, aflopend tot 5 mm. De voor de cavalerie bestelde radiotoestellen (Nederlandsche Seintoestellen Fabriek) zouden vanaf zomer 1940 worden ingebouwd in alle pantserwagens.

Bij DAF waren in 1939 in totaal 12 pantserwagens Pantrado in opdracht gegeven. Deze wagens waren een ontwerp van Van Doorne zelf, en een kruising tussen het zeer succesvolle TraDo vrachtwagen ontwerp en de Landsverk pantserwagens, die Nederland met veel genoegen gebruikte. De wagen was compacter en beter dan de Landsverk pantserwagens als het aankwam op techniek, overbrenging en terreingang. De bewapening was hetzelfde. De bepantsering was beter ontworpen met een sterk gehoekt pantser rondom, wat de relatieve weerstand sterk verhoogde. DAF ervoer echter bij de pantser samenstelling veel problemen met torsiespanningen, zodat de eerst geleverde wagens terug naar de fabriek in Eindhoven moesten voor reparaties. Zodoende waren de vier pelotons pantserwagens voor de eerste vier regimenten huzaren op 10 mei 1940 niet beschikbaar bij het veldleger. Wel waren er acht pantserwagens aan het Depot Cavalerie op de Frederikkazerne in Den Haag geleverd. Daarvan waren er echter slechts drie op 10 mei 1940 operationeel gemaakt. Drie andere zouden later ook nog operationeel worden ingezet tijdens de strijddagen. De twee overige in Den Haag aanwezige wagens hadden nog geen boordwapens en werden zodoende niet ingezet. De vier resterende wagens stonden voor reparatie c.q. herstel bij de DAF fabriek te Eindhoven. Ze werden op 10 mei te Vught aan 4-KMD overgedragen. De sporen nadien ontbreken volledig in de militaire annalen, hoewel er een aanwijzing is dat ze tijdens de meidagen in Roosendaal terecht kwamen. Ze zouden in ieder geval door de Duitsers worden buitgemaakt na de capitulatie.

Tenslotte waren er vier zelfstandige secties pantserwagens, waarvan er n nooit werkelijk zou worden geactiveerd. Elke sectie had twee wagens. Het betrof vijf Cardon Lloyd Universal Carriers met een Vickers zware mitrailleur en een stokoude pantserwagen op vrachtwagen chassis. Het waren in feite de pantserwagens van het Korps Rijdende Artillerie van de Lichte Divisie, die voor de motorisatie van die afdelingen deze rupsvoertuigen gebruikten. Ze werden als kleine secties ingezet en doen verder niet terzake.

Artillerie

In de tabel hieronder de positie van alle artillerieafdelingen van het Nederlandse veld- en vestingleger op 10 mei 1940 0355 uur.

Voor uitvoerige technische beschouwing van geschut, zie de bewapeningspagina op de zustersite over de Slag om de Grebbeberg. Een standaard artillerie regiment bestond uit twee afdelingen met drie batterijen 7-veld en een derde afdeling met drie batterijen houwitsers van 12 cm of 15 cm. Een batterij bestond uit vier vuurmonden, een sectie uit twee vuurmonden.

Gebruikte afkortingen en termen:

• RA = Regiment Artillerie
• AA = Afdeling Artillerie
• vm = vuurmond
• lang = lengte loop in aantal kalibers
• rb = rubberbanden
• 7-veld = Krupp vm van 7,5 cm lang 30, snelvuurgeschut
• 8-staal = Krupp vm van 8,4 cm lang 27, oud stalen veldgeschut
• 10-veld = Bofors vm van 10,5 cm lang 40, snelvuur veldhouwitser
• 10.5 l 30 = Krupp vm van 10,5 cm lang 30, snelvuurgeschut
• 12 l 24 = Krupp vm van 12,5 cm lang 24, oud stalen vestinggeschut
• 15 l 24 = Krupp vm van 15 cm lang 24, oud stalen vestinggeschut
• 12 hw l 12 = Krupp vm van 12 cm lang 12, snelvuur veldhouwitser
• 12 hw l 14 = Bofors vm van 12 cm lang 14, snelvuur veldhouwitser
• 15 hw l 15 = Vickers vm van 15 cm lang 15, veldhouwitser
• 15 hw l 17 = Krupp vm van 15 cm lang 17, veldhouwitser

Naast bovenstaande artillerie eenheden werden er enkele depoteenheden gevormd alsmede een tweetal havenbatterijen (vier stukken 8-staal te Delfzijl, res. kapt. C.H.J.F. van Houten; vier stukken 8-staal havenbatterij IJ te Amsterdam, res. 1e Lt. R.F. Schill) en enkele tientallen stukssecties, die in de buitendefensie werden ingezet met 8-staal ter vervanging van het PAG geschut dat naar de hoofddefensie werd teruggehaald. Die eenheden zijn hier niet opgenomen, omdat ze niet als artillerie eenheden maar als infanteriegeschut c.q. antitankgeschut werden ingezet.

Kustartillerie

Het Regiment Kustartillerie (RKA) was een eufemistische naam voor een organisatie bestaande uit twee bataljons met in totaal ca. 4.000 man met zo'n 80 vuurmonden en diverse zoeklichten. Kustgeschut dient men niet te verwarren met Marinegeschut, dat niet onder het RKA viel en hieronder niet in het overzicht is opgenomen. Het kustgeschut was verdeeld over de marinehavens, strategische estuaria en enkele strategische landposities in Zeeland. Twee rivierbatterijen (onder tactisch commando landstrijdkrachten) bij Ochten en Rhenen completteren het geheel. Het 1e Bataljon RKA vormde de detachementen Den Helder en IJmuiden met bureau in eerstgenoemde plaats. Het 2e Bataljon had de overige detachementen en had zijn bureau te Vlissingen. De bataljons hadden als organisatievorm geen oorlogsfunctie.

De kustartillerie bestond voor het belangrijkste deel uit (relatief) modern middelverdragend geschut aangevuld met enig ouder geschut dat een beperkte dracht en vuursnelheid had. Dit laatste was vooral te vinden rond oude fortificaties en havenbatterijen. De standaard kalibers waarmee werd gewerkt waren 7,5 cm, 12 cm en 15 cm, met vuurmonden met een lengtekaliber (looplengte = aantal maal kaliber) 40. Slechts enkele batterijen weken af. Een organieke batterij bestond uit een staf, een vuurleidingsgroep en drie vuurmonden met gewone en reserve bediening. Sommige batterijen hadden ook een eigen luchtafweergroep met enige Vickers M.18 zware mitrailleurs. De meeste batterijen waren voorzien van uitstekend voorbereide stellingen, met betonnen opstelplaatsen voor het geschut, betonnen munitieopslag, gedekte commando- en vuurleidingstations en betonnen schuilplaatsen.

Havengeschut - meestal als Marinegeschut door marinepersoneel of Mariniers bediend - maakte gebruik van 3,7 cm, 5 cm en (kort) 7,5 cm geschut en op een oud pantserschip en een fortbatterij (Maasmond) werden enkele oude batterijen 15 cm en 24 cm geschut in de bewapening gehouden. De moderne vuurmonden waren vrijwel alle als scheepsgeschut ontworpen en gefabriceerd. De dracht van de moderne(re) 12 en 15 cm vuurmonden was 12 resp. 14 km. De dracht van de 7,5 cm slechts 6 km, maar deze werden dan ook slechts ter beveiliging van smalle waterwegen of havengebieden gebruikt.